دسته: معارف اسلامی مقدمه خانواده از ابتدای تاریخ تاكنون در بین تمامی جوامع بشری، به عنوان اصلی‌ترین نهاد اجتماعی، زیربنای جوامع و منشأ فرهنگ‌ها، تمدن‌ها و تاریخ بشر بوده است پرداختن به این بنای مقدس و بنیادین و حمایت و هدایت آن به جایگاه واقعی و متعالی‌اش، همواره سبب اصلاح خانواده بزرگ انسانی و غفلت از آن موجب دور شدن بشر از حیات حقیقی و سقوط به ورطه هلاكت و ضلال
قیمت فایل فقط 5,900 تومان
جایگاه خانواده در اسلام
چکیده:
قدمت ازدواج همپای پیدایش بشر است. در نخستین نجوای رازگونه، آدم ابوالبشر به خداوند می‌گوید: پروردگارا! در برابر خود كسی را می‌بینم كه در دلم میلی و انسی به او احساس می‌كنم و چون خداوند یگانه، نجوای بنده یكدانه‌اش را شنید فرمود: اگر او را می‌خواهی از من بخواه و وصال او را از من طلب كن...
تحقیق حاضر با لطف و عنایت خداوند متعال و با عنوان: «خانواده در اسلام» با بهره‌گیری از آیات قرآن به عنوان منبعی اصیل و متقن، سرچشمه گرفته از وحی و روایات نورانی حضرات معصومین (علیهما السلام) ارائه می‌گردد.
به طور مجمل اصطلاح خانواده مؤثرترین عامل انتقال فرهنگ و ركن بنیادی جامعه است كه در شرایط مختلف در تأثیر و تأثر متقابل با فرهنگ و عوامل اجتماعی است. انسان‌ها در خانواده به هویت و رشد شخصیتی دست می‌یابند و در خانواده‌های سالم و رشید به تكامل معنوی و اخلاقی نائل میشوند. لذا خانواده عامل كمال‌بخشی، سكونت، آرامش و بالندگی به اعضای خویش است كه در تحولات اساسی جوامع نقش عمده‌ای ایفا می‌كند. البته خانواده متأثر از عملكرد مذهب، آموزش و حكومت نیز می‌باشد و این تأثر به صورت متقابل باعث ایجاد تغییرات اساسی می‌گردد. اگر خانواده محیط سالم و سازنده‌ای داشته باشد و نیازهای جسمی و روحی افراد خویش را برآورده سازد، كمتر به خدمات جانبی و جبرانی برای خانواده نیاز است. در تعریف خانواده بیان شده: خانواده گروهی است متشكل از افرادی كه از طریق نسب و سبب و رضاع با یكدیگر به عنوان، شوهر، زن، مادر، پدر، برادر و خواهر در ارتباط متقابلند و فرهنگ مشتركی پدید آورده و در واحد خاصی زندگی می‌كنند.
اینك با توجه به حساسیت بیش از حد موضوع و حتی سرنوشت‌ساز بودنش، این ضرورت به چشم می‌خورد كه در باب خانواده پژوهش‌هایی كارآمد به عمل آید. انسان با تشكیل خانواده، مثلث نیازهای سه‌گانه‌اش را، اعم از تمتع جنسی، تمنای عاطفی و تعهد انسانی، پوشش می‌دهد و از روابط آزاد كه عمدتاً در سطح نازل و حیوانی تمتع جنسی قرار می‌گیرد، جدا می‌شود و هر چقدر در مقوله ازدواج حیطه شناختی درست‌تر ترسیم گردد و حیطه مصداقی صحیح‌تر انتخاب شود قدرت پاسخگویی به مثلث انسانی نیاز، بیشتر می‌شود. اما مع‌الاسف دنیای امروز مطالب دیگری را تعقیب می‌كند و حتی فكر ازدواج را به زیر تازیانه‌های عقب‌ماندگی و بی‌عرضگی و اسیر شدن می‌كشاند. لذا باید عوامل انزوای ازدواج و ایذاء ازدواج‌كرده‌ها، شناسایی و با به كارگیری فرامین اساسی در باب خانواده، ازدواج را به تسهیل كشانید.
با توجه به مطالب فوق این پایان‌نامه مشتمل بر چهار بخش است: بخش اول ـ كلیات (تعریف و تبیین موضوع و...) و بخش دوم شامل بررسی جایگاه خانواده در اعصار گذشته و ادیان همچون زرتشت، مسیحیت، یهود و اسلام و همچنین بنا بر ضرورت خانواده در اندیشه نظریه‌پردازان نیز بیان گردیده، بخش سوم بررسی جایگاه خانواده در اسلام و بیان ضروریات مورد نظر اسلام در این باب، آثار و فواید ازدواج و دو بخش چهارم به عنوان مبانی حقوقی و اخلاقی خانواده در اسلام به طرح حقوق همسران و آمیختگی این حقوق با اخلاق پرداخته می‌شود و پژوهش با مبحث رفع اختلافات خانوادگی به پایان رسیده است.
در این مطلب سعی شده است از منابع دست اول تفسیری و روایی و همین‌طور در جهت تجزیه و تحلیل هر چه بیشتر موضوع از مقالات و پایان‌نامه‌های مرتبط استفاده گردد كه تعدد منابع نشان از توجه و كنكاش بیش از حد پژوهشگر دارد.
فهرست مطالب
چكیده............................................................................................................................................... ه
بخش اول – كلیات
مقدمه............................................................................................................................................... 2
1-1- تعریف و تبیین موضوع......................................................................................................... 4
الف – تعریف لغوی عیال................................................................................................................. 4
ب – تعریف لغوی أسر.................................................................................................................... 4
ج – تعریف لغوی زوج..................................................................................................................... 5
د – خانواده در اصطلاح................................................................................................................ 10
2-1- ضرورت و اهداف تحقیق.................................................................................................... 13
3-1- پیشینه موضوع.................................................................................................................... 14
4-1- فرضیات اصلی و فرعی....................................................................................................... 15
5-1- روش تحقیق........................................................................................................................ 16
بخش دوم – بررسی جایگاه خانواده در اعصار گذشته و ادیان
1-2- خانواده در اعصار گذشته.................................................................................................. 18
الف – خانواده در اقوام وحشی.................................................................................................... 18
ب – خانواده در روم قدیم............................................................................................................ 19
ج – خانواده در یونان قدیم........................................................................................................... 20
د – خانواده در ایران باستان........................................................................................................ 21
ه – خانواده در عرب جاهلیت........................................................................................................ 22
2-2- خانواده در ادیان................................................................................................................. 24
الف – خانواده در زرتشت............................................................................................................ 24
ب – خانواده در میان مسیحیان و یهودیان................................................................................... 26
ج – خانواده در اسلام................................................................................................................... 28
* كارگر و جایگاه خانه در قرآن................................................................................................... 30
1- محل تسكین.............................................................................................................................. 31
2- محل ذكر و تلاوت آیات الهی................................................................................................... 31
3- محل رابطه قدسی.................................................................................................................... 32
4- لزوم حفظ حریم خانه.............................................................................................................. 32
3-2- وضعیت خانواده در جهان معاصر..................................................................................... 33
4-2- ابعاد خانواده در اندیشه نظریه پردازان علوم انسانی........................................................ 44
الف – تاریخ................................................................................................................................... 44
ب – جامعه شناسی....................................................................................................................... 45
ج – حقوق...................................................................................................................................... 46
د- اقتصاد...................................................................................................................................... 46
ه – روان شناسی.......................................................................................................................... 48
و – علوم سیاسی.......................................................................................................................... 49
ز – علوم تربیتی............................................................................................................................ 50
بخش سوم – میزان تقدس خانواده در اسلام
مقدمه............................................................................................................................................. 52
1-3- ضرورت تشكیل خانواده..................................................................................................... 54
الف – ازدواج یك سنت الهی.......................................................................................................... 55
ب – ازدواج وسیله حفظ دین است................................................................................................ 55
ج – فضیلت عبادت متأهل ............................................................................................................. 56
د – بهترین تجارت، زن شایسته.................................................................................................... 56
2-3- آثار و فواید ازدواج............................................................................................................. 60
الف – غریزه جنسی....................................................................................................................... 61
1-زنا................................................................................................................................................. 62
2-عریان گرایی.................................................................................................................................. 63
3-چشم چرانی.................................................................................................................................. 64
4-لواط (همجنس خواهی).................................................................................................................. 64
5-خود ارضایی................................................................................................................................. 65
* عوامل ایجاد رفتار جنسی مطلوب در روابط زناشوئی:............................................................. 67
1- رضایت زوجین در انتخاب یكدیگر.......................................................................................... 67
2- رعایت احترام و محبت متقابل.................................................................................................. 67
3- پرهیز از احیاء منفی................................................................................................................. 67
4- تفاهم و توافق میان همسران در روابط جنسی....................................................................... 68
5- رعایت اخلاق جنسی................................................................................................................. 68
ب – نیاز به آرامش و سكون........................................................................................................ 68
ج – نیاز به انس دمورت................................................................................................................ 70
د – میل به تداوم وجود خویش..................................................................................................... 72
و – پرورش نسل سالم و پاك....................................................................................................... 73
ه – حفظ عفت و حیای فردی و اجتماعی...................................................................................... 74
3-3- چارچوب خانواده متعادل و ایده آل در اسلام.................................................................... 76
1- تعادل نظر و عمل..................................................................................................................... 76
2- تعادل معنویت و مادیت............................................................................................................ 77
3- تعادل سد زمان........................................................................................................................ 77
4- تعادل منطق و عاطفه................................................................................................................ 77
5- تعادل گفتن و شنیدن................................................................................................................ 77
6- تعادل سازگاری و انتقادگری.................................................................................................. 77
7- تعادل مصالح درونی و مصالح بیرونی.................................................................................... 78
8- تعادل هدف های تربیتی .......................................................................................................... 78
9- تعامل مدیریت و مشاركت........................................................................................................ 78
10- تعادل امكانات و انتظارات...................................................................................................... 78
* فواید متعادل بودن خانواده....................................................................................................... 78
4-3- معیارهای انتخاب همسر...................................................................................................... 80
الف – ملاك های گزینش همسر از دیدگاه جامعه شناختی خانواده............................................. 81
1- الف – روان شناختی................................................................................................................ 81
2- الف – روان شناختی................................................................................................................ 81
3-الف – اقتصادی......................................................................................................................... 82
4-الف – اجتماعی.......................................................................................................................... 82
5-الف – خانوادگی........................................................................................................................ 83
6- الف – قاعده همسان همسری.................................................................................................. 83
ب – ملاك های گزینش همسر از دیدگاه اسلام........................................................................... 83
1-ب- صفات متناسب برای زن.................................................................................................... 84
2-ب – ملاك های گزینش مرد..................................................................................................... 86
3-ب – اولویت بندی ملاك های مختلف........................................................................................ 87
4-ب – دقت در تطبیق معیارها بر مصداق مورد نظر................................................................... 88
1- مشورت با كارشناس............................................................................................................... 88
2- تحقیق....................................................................................................................................... 89
3- گفت و گوی مستقیم................................................................................................................. 89
بخش چهارم – مبانی حقوق و اخلاقی خانواده در اسلام
مقدمه............................................................................................................................................. 92
1-4- فلسفه خاص اسلام درباره حقوق خانوادگی....................................................................... 93
الف – حقوق مشترك..................................................................................................................... 94
1-الف – توجه به جایگاه خانواده................................................................................................. 94
2-الف – تثبیت نقشها.................................................................................................................... 96
3-الف – حفظ شئون فردی........................................................................................................... 96
4-الف – آشنایی و پایبندی به تعهدات حقوقی و اخلاقی............................................................... 96
5-الف – حسن معاشرت............................................................................................................... 97
ب – حقوق همسران در قرآن و حدیث......................................................................................... 99
1-ب – وظایف و نسبت به همسرش............................................................................................. 99
1- حقوق مادی و نفقه زن............................................................................................................ 99
2- تأمین نیاز جنسی................................................................................................................... 100
3- نظافت و آراستگی.................................................................................................................. 101
4- پرهیز از سخت گیری............................................................................................................ 102
5- غیرت دینی............................................................................................................................. 102
2-ب- وظایف زن نسبت به همسرش......................................................................................... 103
1- آیا ریاست در خانواده امری ضروریست؟........................................................................... 105
2- تمكین و تأمین نیاز جنسی..................................................................................................... 110
3- زینت و آرایش برای شوهر................................................................................................... 110
4- پاكدامنی و حجاب زن............................................................................................................ 111
2-4- آمیختگی احكام حقوقی و اخلاقی در قرآن........................................................................ 112
3-4- رفع اختلاف در خانواده در قرآن و حدیث....................................................................... 113
الف – اصل تأمین نیازهای عاطفی.............................................................................................. 114
ب – اصل مشاوره...................................................................................................................... 114
ج – اصل صلح و سازش............................................................................................................ 115
د – اصل حاكمیت........................................................................................................................ 116
ه – طلاق، عرش الهی را می لرزاند............................................................................................. 117
نتیجه گیری.................................................................................................................................. 120
فهرست منابع و مأخذ.................................................................................................................. 127
الف ) كتب عربی.......................................................................................................................... 127
ب ) كتب فارسی.......................................................................................................................... 127
ج) مقالات..................................................................................................................................... 130
بخش اول
كلیات
مقدمه:
خانواده از ابتدای تاریخ تاكنون در بین تمامی جوامع بشری، به عنوان اصلی‌ترین نهاد اجتماعی، زیربنای جوامع و منشأ فرهنگ‌ها، تمدن‌ها و تاریخ بشر بوده است. پرداختن به این بنای مقدس و بنیادین و حمایت و هدایت آن به جایگاه واقعی و متعالی‌اش، همواره سبب اصلاح خانواده بزرگ انسانی و غفلت از آن موجب دور شدن بشر از حیات حقیقی و سقوط به ورطه هلاكت و ضلالت بوده است.
اسلام به عنوان مكتبی انسان‌ساز بیشترین عنایت را به تكریم، تنزیه و تعالی خانواده دارد و این نهاد مقدس را كانون تربیت و مهد مودت و رحمت می‌شمرد و سعادت و شقاوت جامعه انسانی را منوط به صلاح و فساد این بنا می‌داند و هدف از تشكیل خانواده را تأمین نیازهای مادی، عاطفی و معنوی انسان از جمله دستیابی به سكون و آرامش برمی‌شمارد. دستیابی به این اهداف والای مكتب اسلام و حفظ و حراست دقیق و مستمر از آن، نیازمند توجه جدی به خانواده و پیاده كردن قوانین مربوط به آن در اسلام است و ضروری است كلیه برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌ها در تمام سطوح، حق‌مدارانه و در راستای تعالی و مصالح خانواده باشد.
خانواده براساس اجتماع و به عقیده جامعه‌شناسان یكی از عوامل مهم ایجاد تمدن است. رشد و پرورش افراد در خانواده پایه‌گذاری شده و سلامت و سعادت جامعه بشری در گرو تربیت صحیح و استواری است كه در خانواده پدید آمده است. وضعی كه با تأسف، امروزه با آن مواجهیم، وجود تزلزل در اركان خانواده‌هاست. توضیح مسأله اینكه ما امروزه در بسیاری از خانواد‌ها شاهد عدم تفاهم، درگیری و نزاع و حتی متاركه و طلاق هستیم.
بسیاری از فرزندان در محیط نابسامان خانواده رشد یافته و از تربیت درست و آرامش و سكونی كه لازمه رشد است، برخوردار نمی‌باشند. این امر در درازمدت زمینه‌سازی نابسامانی‌های رفتاری و حتی انحراف و لغزش بسیار است.
جرم‌شناسان یكی از ریشه‌های جرم و انحراف را در نابسامانی خانواده می‌دانند و بررسی‌هایی كه در جوامع غربی و حتی در جوامع خودمان به عمل آمده نشان داده است كه بسیاری از مجرمان و منحرفان، كسانی هستند كه در خانواده نابسامانی پرورش یافته‌اند. در مورد سر و سامان دادن به این موضوع نظرات مختلفی عرضه شده است:
1ـ گروهی تندرو حتی مسأله لغو خانواده را نظر داده بودند كه تجربه انقلاب كمونیستی در دنیا و لغو خانواده در آن سامان، آن‌ها را به خطایشان واقف گردانیده است.
2ـ عده‌ای ریشه این نابسامانی‌ها را عدم آزادی زن و عدم تساوی حقوق او با مرد دانسته و قائل شده‌اند كه با تأمین این حق، مشكلات خانوادگی حل می‌شود.
3ـ دسته سومی درست خلاف آن را نظر داده و گمان داشته‌اند كه اگر آزادی را از زنان سلب و آن‌ها را در محیط خانه محبوس سازند، به تربیت نسل درست و استوار قادر شده و می‌توانند ریشه همه نابسامانی‌ها را بخشكانند.
4ـ اسلام در این زمینه رهنمودهایی براساس دریافت از وحی دارد كه اجرای آن می‌تواند نابسامانی‌های موجود را از بین برده و بشر را به سوی هدف خلقتش به پیش برد. در بینش اسلامی حیات خانواده مبتنی بر ضوابط ایمان و اخلاق و متكی به حقوق است كه دامنه آن در برگیرنده شأن زن، شوهر، فرزندان و والدین است و ما در این بررسی كوتاه سعی داریم به توضیح و تشریح آن بپردازیم. طبیعی است كه مستندات ما در این بررسی منابع اصیل اسلامی و تجربه علمای اسلامی در طول مدت چهارده قرن می‌باشد.
1 ـ 1 ـ تعریف و تبیین موضوع:
واژه خانواده در لغت‌نامه‌های عرب معادل واژه‌هایی همچون اهل البیت، عیال (ع.و.ل)، أسرة و زوج می‌باشد. از این رو به بررسی این كلمات می‌پردازیم:
الف ـ تعریف لغوی عیال:
عالَه: در معنی بهم نزدیكند. تحویل: اعتماد و اتكال نمودن به دیگری در هر چیزی كه دشوار و سنگین است.
عیال: مفردش عیل است، یعنی چیزی سنگین.
عالَه: سنگینی و فشار زندگی را تحمل كرد و از این معنی است سخن پیامبر(ص) كه: «أبدأ بنفسك ثم بمن تحوّل ـ هزینه و بخشش را از خویش آغاز كن و از عیال خویش آغاز كن.»
أعال: اهل و عیالش زیاد شد.[1]
عول: جور و میل از حق. «عال الرجل یعول عولاً و عیالةً ای مال و جار»، عول فرائض از آنست كه چون سهام زیاده باشد به آن‌ها نقص و جور داخل شود. «فإن خضتم الا تعدلوا فواحدة او ماملكت ایمانكم ذلك اونی الا تعدلوا ـ اگر ترسیدید كه در صورت گرفتن زنان بیشتر عدالت نكنید فقط یك زن بگیرید و یا از كنیزان اختیار كنید، آن نزدیك‌تر است به اینكه ظلم و بی‌انصافی كنید»[2] این لفظ یكبار بیشتر در قرآن نیامده است.[3]
ب ـ تعریف لغوی أسر:
أسر: بستن كسی با زنجیر و طناب چنانكه گویند: أسرت القتب ـ یعنی زین و برگ را به پشت مركب بستم، اسیر را هم به همین مناسبت اسیر نامیده‌اند، كه مقید و محدود می‌شود و سپس به هر چیزی كه گرفته شده و مقید است، اسیر گفته‌اند، هر چند كه با چیزی هم بسته نشود.
جمع أسیر ـ أساری، أساری و أسری ـ است و در آیه «و یتیمناً و اسیرا»[4] به كار رفته است. بعداً معنی اسیر گسترش یافته و در معانی (اسیر نعمت شدن) استعمال شده و همچنین درباره خانواده كه وسیله نیرومندی و تقویت مرد است و اسرة الرجل: یعنی خانواده مرد.[5]
الأسرة ج أسر: خانواده، عائله، زره محكم.[6]
ج ـ تعریف لغوی زوج:
الزوج ج أزواج و زوجه: همنشین، قرین، همسر، جفت انسان، عیال، جفت هر چیز[7]
زوج به هر یك از دو همسر مرد و زن (نرینه و مادینه) و در حیوانات كه با هم جفت هستند و آمیزش جنسی نموده‌اند، گفته می‌شود و همچنین به هر دو جفتی، چه در مزاوجت و یا در غیر آن، مثل جفت كفش و نعلین و نیز به هر دو چیزی كه با یكدیگر شبیه یا همانند باشند، خواه شباهتی یكسان و یا ناهمسان باشد باز هم آن‌ها را ـ زوج ـ گویند.
خدای تعالی گوید: «فجعل منه الزوجین الذكر و الأنثی[8] ....»
«و» قلنا یا آدم اسكن أنت و زوجك الجنة و كلا منها رغداً حیث شئتما و لاتقربا هذه الشجرة فتكونا من الظلمین...[9]»
«ولی واژه‌ی ـ زوجه ـ ناپسند است و به كار نمی‌رود (در قرآن نیامده است، می‌گویند: زوج المرئه: شوهر آن زن و زوجه الرجل: زن آن مرد) جمعش زوجات است.
شاعر می‌گوید: «فبكا نباتی شجوهن و زوجتی ـ همسرم و دخترانم از غم و اندوهشان گریستند.»
جمع زوج ـ ازواج ـ است. در آیه: «هم و ازواجهم» و «احشروا الذین ظلموا و أزواجهم»[10]
أزواجهم ـ یعنی یاران و كسانی كه در كردار و رفتار از ستمگران پیروی می‌كردند (كه در دوزخ هم با هم قرینند.)
و آیه: «الی ما متعنا به أزواجاً منهم.»[11] یعنی كسانی كه همسان و همگنان و اقران آن‌هایند. و آیات: «سبحان الذی خلق الأزواج» آگاهی و هشداری به این امر است كه اشیاء تمامشان از جوهر و عرض، ماده و صورت تركیب شده‌اند و این كه هر چیز ساخته شده و مصنوع از قاعده تركیب، عاری و مستثنی نیست.
هر مصنوعی به ناچار، اقتضاء صانعی و سازنده‌ای دارد و این امر خود تنبیهی است برای این كه خدای تعالی فرد است (چون از حكم مصنوع خارج است ـ كان الله و لم یكن معه شیء ... به حكم این آیه قرآن كه هو الاول و همچنین ـ لیس كمثله شیء ـ یعنی ذات باریتعالی از حكم و قانون اشیاء كه مركبند، خارج است.
و آیه «خلقنا زوجین»[12] این آیه روشن كرده است كه هرچه در عالم است زوج است از جهت این كه برای آن چیز، یا ضدی یا چیزی شبیه به آن، یا چیزی در تركیب آن هست و بلكه به هیچ وجه از تركیب و مركب بودن جدا نیست. در آیه اخیر: زوجین را از این جهت بیان كرد تا هشداری باشد برای بر این كه: شیء هر چند ضد و مثل و شبهی نداشته باشد اما از تركیب جوهر و عرض ناگزیر و جدانشدنی است و آن زوجین است.
زوج: جفت ـ صنف. بهر دو قرین از مذكر و مؤنث در حیوانات كه ازدواج یافته‌اند گفته می‌شود: زوج. به هر دو قرین در غیر حیوانات نیز زوج اطلاق می‌شود مثل یك زوج كفش (یك جفت).
زوجه به معنی زن است جمع آن زوجات می‌باشد.راغب می‌گوید: آن لغت ردیء است. نگارنده گوید لذا زوجه و زوجات در قرآن نیامده بلكه زوج و ازواج به كار رفته است.
زوج هم به زن اطلاق شده مثل: «و ان اردتم استبدال زوج مكان زوج...[13]» «و اگر اراده كنید تبدیل زنی را به زن دیگر....»
و مثل «یا ادم اسكن انت و زوجك الجنه[14] «ای آدم تو و زنت در بهشت بمانید»
«و هم به مرد مثل «فلا تحل له من بعد حتی تنكح زوجاً غیره[15]» پس اگر بعد از طلاق دوم باز طلاق داد شوهر زن را پس حلال نشود آن زن بر آن شوهر بعد از طلاق شوم تا اینكه به نكاح درآید و شوهر كند آن زن به شوهری غیر از شوهر اول.
«و همچنین» قد سمع الله قول التی تجاد لك فی زوجها....»[16]
به تحقیق شنید خدا سخن آنكه مجادله می كرد تو را در كار شوهر خود ازواج نیز هم در زنان بكار رفته مثل «والذین یتوفون منكم و یذرون ازواجاً ـ [17] و آنهایی كه می میرند از شما و وا می گذارند زنهای خود را « و هم در مردان»
مثل «فلا تعضلوهن أن ینكحن أزواجهن إذا ترضوا بینهم بالمعروف ـ [18]پس منع نكنید ایشان را از اینكه به نكاح شوهران خود درآیند در صورتیكه از یكدیگر راضی شده باشند كه بخوبی زندگی كنند. «ظاهراً استعمال شدن ازواج در مردان فقط در این آیه است.
زوج و ازواج در گیاهان نیز به كار رفته مثل « انبتت من كل زوجٍ بهیج[19] ـ و بروید از هر گیاهی تازه و نیكو. «درباره حیوانات نیز آمده «قلنا احمل منها من كل زوجین اثنین[20] ـ گفتیم ما نوح را بردار در آن كشتی از هر نر و ماده دو تا»« در زبان عرب زوجین به معنی یك جفت است و لفظ «اثنین» برای بیان آنست.
یكی از اسرار عجیب خلقت نر و مادگی موجودات است. اگر در حیوان و گیاه این واقعیت وجود نداشت هیچ یك چیز، دو چیز نمی‌شد و جای از بین‌رفته‌ها پر نمی‌گردید و تولید و تكثیر مطلقاً معنایی نداشت ولی خداوند با این وسیله نقص عالم را جبران و آن را پیوسته به سوی كمال می‌راند. بشر با فكر ساده‌ی خود ابتدا آن را فقط در انسان و حیوان می‌دانست و در اثر پیشرفت علم احساس كرد كه این واقعیت در عالم گیاه نیز حكم‌فرماست و اگر نباتات به وسیله‌ی حشرات و بادها تلقیح نگردند میوه بدست نخواهد آمد. از قدیم بوجود نر و مادگی در بعضی درختان مثل خرما پی برده بودند ولی بعدها عمومیت آن روشن گردید.
قرآن كریم پا را از همه فراتر گذاشته و مسئله نر و مادگی را در تمام موجودات اعلان می‌كند اعم از زنده و غیر زنده، درباره‌ی حیوان و انسان كه روشن است و بعضی از آیات آن گذشت. درباره‌ی نباتات آمده: «سبحان الذی خلق الأزواج كلها مما تنبت الأرض و من أنفسهم و مما لایعلمون[21] ـ پاك و منزه است خدایی كه از روییدنی‌های زمین و از شما مردمان جفت‌ها (نر و ماده‌ها) قرار داد و از چیزهایی كه نمی‌دانید نیز جفت‌ها قرار داد.» در گذشته كه این واقعیت به ثبوت نرسیده بود، بزرگان ازواج را در آیه اصناف معنی می‌كردند ولی علم نشان داد كه قرآن چه مسئله عجیبی را مطرح می‌كند در آیه «و من كل الثمرات جعل فیها زوجین اثنین[22] ... و همه میوه ها را جفت قرار داد در زمین«گرچه نسبت زوجیت بخود ثمره داده شده ولی ظاهراً منظور تولید شدن آن‌ها در اثر زوجیت است بعضی از بزرگان آن را دو صنف گفته یكی مال زمستان و دیگری مال تابستان مثل بعضی میوه‌ها ولی این خیلی بعید است و با كلیت آیه كه فرموده: «من كل الثمرات» جور در نمی‌آید كه همه‌ی آن‌ها صیفی و شتوی ندارند.
بالاتر از همه این آیه است كه می‌گوید: «و من كل شیء خلقنا زوجین لعلكم تذكرون»[23] ـ و از هر چیزی آفریدیم نر و ماده شاید شما پند بگیرید.
روشن می‌كند كه قانون نر و مادگی در تمام موجودات بدون استثناء جاری است امروز بشر پس از فرو رفتن در درون اشیاء و شكافتن ذرات و رسیدن به اتم دانسته است كه اتم‌ها از الكترون و پروتون تشكیل یافته‌اند. الكترون‌ها بار منفی دارند و پروتون‌ها بار مثبت و نیز نر و ماده‌اند و موجودات همه از آن ذرات تشكیل یافته‌اند «سبحان ربك رب العزه عما یصفون.»
«اهتزت و ربت و انبتت من كل زوج بهیج[24] ـ (ظاهراً مراد از زوج در این آیه و نظائر آن، نوع و صنف است یعنی زمین حركت كرد، بالا آمد و هر صنف و هر جور روییدنی نشاط‌آور را رویانید.
نوع و صنف یكی از معانی زوج است چنانكه راغب و اقرب و بیضاوی و ابن اثیر و طبرسی گفته است همچنین است آیات 7 شعراء، 10 لقمان، 7 ق و غیره.
«و اذ النفوس زوجت[25]» ظاهراً مراد از آن جفت شدن انسان‌ها با اعمالشان است درباره‌ی آن گفته‌اند: مراد ملكه‌های اعمال است كه شخص با آن‌ها مزدوج می‌گردد یا هر انسان بهم شكل خود از اهل آتش و بهشت قرین شود یا ارواح باجساد برگردد یا هر فریفته بفریبنده ملحق شود یا مؤمنین با حورالعین و كفار با شیاطین هم قرین گردند.
قول اخیر عبارت اخرای كلام ماست و بنابر تجسم عمل مراد قرین شدن انسان با عمل خویش است. «هذا فلیذوقوه حمیم و غساق و آخر من شكله ازواج[26] ـ «حمیم آب جوشان، غساق چنانكه مجمع گفته چرك بسیار بدبو، شكل، مشابه و نظیر است ازواج چنانكه گفته‌اند به معنی انواع و اقسام است یعنی: این آب جوشان و چرك بدبوست آن را و اقسام است یعنی: این آب جوشان و چرك بدبوست آنرا بچشند.
«ادخلوا الجنه انتم و ازواجكم تحبرون[27] ـ گفته شود به ایشان كه داخل شوید بهشت را شما با زنهای خود شادمان باشید«می‌شود گفت مراد از این ازواج زنان دنیوی انسان هستند كه اهل بهشت شده‌اند بقرینه‌ی آیه‌ای كه می‌گوید: «جنات عدن یدخلونها و من صلح من ابائهم و أزواجهم[28]...» ـ كه آن خانه بهشتهای عدن است كه داخل می شوند ایشان آن بهشت 4 را و هر كه شایسته باشد از پدران و زنان ایشان. و شاید مراد ازواج بهشتی و حورالعین باشند.
و همچنین آیه «احشروا الذین ظلموا ازواجهم و ما كانوا یعبدون. من دون الله فاهدوهم الی صراط الحجیم[29]» امر شود به ملائكه كه جمع كنید آنان را كه ظلم كردند برخود به سبب شرك و تكذیب رسولان و جمع كنید اتباع و اشیاع ایشان را از كفار و آنچه را كه می پرستیدند از سوی خدا پس راه نمائید ایشان را به سوی راه جهنم.
«ممكن است مراد زنان دنیایی باشد كه با شوهران شریك ظلم بوده‌اند و این وضع به خصوصی است كه زن و شوهر در دنیا با هم ظالم باشند و در آخرت نیز از هم جدا نشوند، چنانكه درباره‌ی ابولهب و زن او آمده: «سیصلی ناراً ذات لهب. و امراته حمالة الحطب[30]» ـ به زودی در آید در آتشی زبانه دار وزن او هیزم كش است.
و احتمال دارد ازواجی باشند كه از اعمال بد تجسم یافته‌اند و یا همشكلانی در عذاب باشند كه خدا فرموده: «و من یعش عن ذكر الرحمن نقیض له شیطاناً فهو له قرین. و انهم لیصدونهم عن السبیل و یحسبون انهم مهتدون. حتی اذا جائنا قال یا لیت بینی و بینك بعد المشرقین فبئس القرین. و لن ینفعكم لیوم إذ ظلمتم انكم فی العذاب مشتركون[31] ـ هر كه از یاد خدا رخ بتابد شیطان را برانگیزیم تا یار و همنشین دائم وی باشد و آن شیاطین همیشه آن مردم از خداغافل را از راه خدا باز دارند و به ضلالت افكنند و پندارند كه هدایت یافته‌اند. تا وقتی كه از دنیا به سوی ما باز آید آنگاه با نهایت حسرت گوید ای كاش میان من و آن شیطان فاصله‌ای به دوری مشرق و مغرب بود كه او بسیار همنشین و یار بدی بر من بود و هرگز در آن روز به حال شما سودی ندارد زیرا در دنیا ظلم كردید و امروز البته در عذاب دوزخ شریك هستید.» در این آیات شیطان با گناهكار قرین است و او را پیوسته گمراه می‌كند و روز قیامت نیز او را قرین خود می‌بیند و اعتذار سودی نمی‌دهد و هر دو مشتركاً وارد عذاب میشوند.[32]
د ـ خانواده در اصطلاح:
تاكنون تعاریف گوناگونی برای خانواده ارائه شده است كه عموماً براساس دو نكته بیان گردیده؛ یكی ساختارهای موجود خانواده كه تاریخ از آن یاد كرده است و دیگری انتظاراتی كه از كاركرد خانواده بوده و هست.[33]
خانواده مؤثرترین عامل انتقال فرهنگ و ركن بنیادی جامعه است كه در شرایط مختلف در تأثیر و تأثر متقابل با فرهنگ و عوامل اجتماعی است. انسان‌ها در خانواده به هویت و رشد شخصیتی دست می‌یابند و در خانواده‌های سالم و رشید به تكامل معنوی و اخلاق نائل میشوند. لذا خانواده عامل كمال‌بخشی، سكونت، آرامش و بالندگی به اعضای خویش است كه در تحولات اساسی جوامع نقش عمده‌ای ایفا می‌كند. البته خانواده متأثر از عملكرد مذهب، آموزش و حكومت نیز می‌باشد و این تأثر به صورت متقابل باعث ایجاد تغییرات اساسی می‌گردد. اگر خانواده محیط سالم و سازنده‌ای داشته باشد و نیازهای جسمی و روحی خویش را برآورده سازد، كمتر به خدمات جانبی و جبرانی برای خانواده نیاز است. در تعریف خانواده، بیان شده: «خانواده گروهی است متشكل از افرادی كه از طریق نسب، سبب و رضاع با یكدیگر به عنوان شوهر، زن، مادر، پدر، برادر و خواهر در ارتباط متقابلند و فرهنگ مشتركی پدید آورده و در واحد خاصی زندگی می‌كنند.[34]»
خانواده متشكل از افرادی است كه از طریق پیوند زناشویی، هم‌خونی یا پذیرش فرزند با یكدیگر به عنوان زن، مادر، پدر، شوهر، برادر، خواهر و فرزند در ارتباط متقابل هستند، فرهنگ مشترك پدید می‌آورند و در واحد خاص زندگی می‌كنند.
خانواده چون گروهی از افراد است كه از طریق خون، ازدواج یا فرزندخواندگی به هم پیوند خورده‌اند و كاركرد اجتماعی اصلی آن‌ها تولید مثل است.» سازمان ملل متحد (1994) نیز در آمار جمعیتی خود، خانواده را چنین تعریف می‌كند: «خانواده یا خانوار به گروه دو یا چند نفره‌ای اطلاق می‌شود كه با هم زندگی می‌كنند، درآمد مشترك برای غذا و دیگر ضروریات زندگی دارند و از طریق خون، فرزندخواندگی یا ازدواج، با هم نسبت دارند. در یك خانواده ممكن است یك یا چند خانواده زندگی كنند، تمام خانوارها، هم‌خانواده نیستند.
اولین مفهوم مشتركی كه از مجموعه تعاریف ذكر شده و ده‌ها تعریف ارائه شده دیگر استنباط می‌شود، این است كه خانواده پیوند عمیق و پایدار جسمی و روحی هر چند نفر برای زیستن در فضای واحد است. یعنی بدون تحقق این پیوند، خانواده معنایی ندارد؛ قوام این بنا به میزان پیوند اعضای آن بستگی دارد. بنابراین، جهت تعالی كارایی خانواده، لازم است بر تحكیم پیوند و روابط اعضای خانواده تأكید شود، فلذا، تحكیم روابط در خانواده از جمله مهم‌ترین مسائل در سلامت و رشد فرد، همچنین پویایی و توسعه همه جانبه در جامعه است.
خانواده یك گروه خویشاوندی است كه مسئولیت اصلی در اجتماعی كردن فرزندان و برآوردن برخی از نیازهای بنیادی دیگر جامعه را به عهده دارد. خانواده شامل گروهی از افراد است كه از راه خونی، زناشویی، یا فرزندپذیری با یكدیگر ارتباط می‌یابند و طی یك دوره‌ی زمانی نامشخص با هم زندگی می‌كنند. [35]
خانواده برحسب فرهنگ و تاریخ، شرایط اقتصادی و اجتماعی اقوام و جوامع مختلف، به شكل تك همسری، چند همسری، پدرتبار، مادرتبار، دوسوتبار، پدرسالار، مادرسالار، مادرمكان، پدرمكان، و... بوده است. اما به طور كلی در طول تاریخ، خانواده برحسب رابطه خونی یا سببی، به دو شكل تكوین یافته است:
1ـ خانواده گسترده كه مبتنی بر رابطه خونی است و تعدادی از افراد شامل والدین، فرزندان، پدربزرگ‌ها، عمه‌ها، دایی‌ها، عموها، خاله‌ها، عموزاده، خاله‌زاده‌ها، عمه‌زاده‌ها و دایی‌زاده را در بر می‌گیرد. این نوع خانواده را «خانواده همخون» نیز می‌نامند. البته علاوه بر پیوند خونی، نوعی اتحاد خانوادگی نیز در این نوع خانواده وجود داشته كه بیشتر در دوران ما قبل صنعتی بوده و با وظایف اعضای خانواده امروزی متفاوت بوده است كه در ریشه‌یابی كلمه خانواده، این نكته محرز می‌باشد.
2ـ خانواده هسته‌ای كه براساس رابطه سببی و پیوند ازدواج و زناشویی حاصل می‌شود و به یك واحد خانوادگی بنیادی مركب از همسر، شوهر و فرزندانشان اطلاق می‌گردد كه گاه آن را «خانواده زن و شوهری» نیز می‌نامند. (همان) خانواده‌هایی كه برحسب رابطه سببی تشكیل میشوند، براساس شكل و نوع ازدواج دارای اشكال متعددی نظیر تك همسری، چند همسری، چند زنی و گروهی است.[36]
دانشمندان جامعه‌شناس «خانواده» را این گونه تعریف نموده‌اند: «خانواده عبارت است از مجموعه‌ای كه رابطه جنسی نیرومندی آن را پدید می‌آورد، و این رابطه از آنچنان نیرویی برخوردار است كه زمینه پیدایش و تربیت كودكان را فراهم می‌سازد.»
براساس این نظریه، خانواده صرفاً شامل دو همسر است كه رابطه‌ی جنسی آنان را گرد هم آورده و نه غیر از این‌ها. اما «مردوك» مفهوم خانواده را وسعت بخشید، و آن را شامل فرزندان این زوج دانسته. او چنین می‌گوید: «خانواده یك واحد اجتماعی است كه نشانه‌های آن اقامت مشترك در یك مكان، همكاری اقتصادی، و پذیرش مسئولیت پیدایش فرزندان، كه حداقل شامل دو شخص رشد یافته از دو جنس مخالف، و لااقل یك فرزند كه نتیجه‌ی رابطه‌ی این پدر و مادر، باشد.»[37]
روانشناسان بسیاری روی این نظریه تأكید فراوان كرده، و چنین اذعان نموده‌اند: «خانواده از دو همسر و فرزندان ایشان تشكیل می‌گردد. بر این اساس بقیه خویشاوندان را شامل نمی‌شود.»[38]
2 ـ 1 ـ ضرورت و اهداف تحقیق:
زمانی كه سوسیالیست‌ها از سال‌های 1890 تا 1920م، بحث‌های نظری زیادی در مورد خانواده داشتند كه تشكیل آن به صورت موجود محصول شرایط اجتماعی است، خصوصاً ماركسیست‌ها به این معتقد بودند كه روابط و شكل همسرگزینی در ادوار مختلف تكاملی، اشكال مختلف داشته است. آن‌ها معتقد بودند كه در عصر برده‌داری یكی از تحولاتی كه به وقوع پیوست، تعدد زوجات بود و در عصر سرمایه‌داری در خانواده، تك‌همسری هسته‌ای به وجود آمد و این فرم خانواده، سازگارترین شكل با این زیربنای اقتصادی و شیوه تولید است. آن‌ها معتقد بودند در عصر سوسیالیستی و كمونیستی، مالكیت خصوصی از بین خواهد رفت. به عقیده اینان، نیاز جنسی، یك نیاز طبیعی است و همانگونه كه وقتی انسان تشنه می‌شود، هر جا آبی دید، مجاز است از آن بنوشد و هیچ كار خلافی نكرده است، نیاز جنسی هم، همین‌گونه است و هر جا كه این نیاز به وجود آمد، حق ارضا آن وجود دارد.
برای همین بعد از ایجاد جامعه سرمایه‌داری، اولین كاری كه انجام دادند این است كه رابطه عاطفی مادر و فرزند را حذف نمودند و لازمه آن، این بود كه بچه به جای اینكه در خانواده تربیت شود، در مراكز پرورش دسته‌جمعی رشد كند.
در زمان جنگ ویتنام، مسئله دهكده‌های اشتراكی توسط بعضی از یهودیانی كه تمایلات شدید سوسیالیستی، مانند «لیگله» داشتند مطرح شد و «كیبوش‌ها یا مزارع اشتراكی» در اسرائیل را یك نمونه موفق عنوان كردند. در این مزارع، بچه‌ها را در گروه‌های مختلف جدا می‌كردند تا مادران آن‌ها بتوانند كار اقتصادی انجام بدهند. این یك نوع نگرش است كه تلاش كرد در عمل ـ نه در مقام تئوری ـ كاركرد خانواده را تغییر دهد، اما هیچ كدام موفق نشدند. این بچه‌ها به علت فشارهایی كه بر روی آن‌ها وجود داشت بسیار پرخاشگر بودند.
عده‌ای سعی كردند خانواده را حذف كنند، كه آن هم به نتیجه نرسید. خانواده در جامعه ما نیز در حال تغییر و گذار از سنتی به مدرن و از گسترده به هسته‌ای است و كاركردهایش نیز در حال از دست رفتن است. خانواده كاركردهای بسیاری داشته است از قبیل: كاركردهای اقتصادی، آموزشی، دینی، تولیدی، مهارت‌های شغلی و.... كه همه این‌ها را از دست داده است، كه می‌توان با تولید بستر مناسب برای ازدواج و فرهنگ‌سازی و جریان‌سازی و روشن نمودن ابهامات در مورد خانواده و نقش اعضا در خانواده، نگرش جوانان را اصلاح نمود. باشد كه این تحقیق بسیار اندك بتواند راهنمایی در این زمینه باشد.
3 ـ 1 ـ پیشینه موضوع:
با توجه به موضوع تحقیق ـ خانواده در اسلام ـ كتاب‌های متعددی مورد بررسی قرار گرفت. كتاب‌های حول موضوع بسیارند و خدا را شكر درین زمینه نوشتار زیادست اما نوشتار كجا و نمود جامعه‌ی فعلی كجا؟ پیشینه این موضوع به قدمت نگارش‌های مربوط به خانواده است و سابقه‌ای به قدمت حیات بشر دارد. چرا كه حضرت آدم علیه‌السلام اولین خانواده الهی را بنا نهاد.
درین زمینه پایان‌نامه‌های زیادی نیز نوشته شده است كه به عنوان نمونه می‌توان به پایان‌نامه «تشكیل خانواده در رابطه متقابل اعضای آن از نظر اسلام» به نگارش مجید صالحی و با راهنمایی آقای دكتر علی قائمی مربوط به دانشگاه امام صادق «علیه‌السلام» و در مقطع كارشناسی ارشد پیوسته در سال 1370 اشاره كرد. این پایان‌نامه در فصل اول خانواده در جهان معاصر را بررسی می‌نماید. فصل دوم اسلام و مسأله خانواده فصل سوم وظایف اعضای خانواده را بیان می‌كند.
در این پژوهش اصول نگارشی در ترتیب صحیح نوشتن پاورقی رعایت شده است. در ضمن مطالب به مأخذ متقن و قابل استناد رجوع داده شده و حدود 200 صفحه پایان‌نامه را فقط با 46 منبع به تحریر در آورده است. به هر حال پرداختن به چنین موضوعی كه در حال حاضر با محجوریت مواجه شده، جای تقدیر و تشكر دارد.
4 ـ 1 ـ فرضیات اصلی و فرعی:
فرض اصلی
1ـ خانواده به عنوان اصلی‌ترین نهاد از جایگاه بسیار والایی در منابع اسلامی برخوردار است.
فرضیات فرعی
1ـ خانواده در اسلام به عنوان یكی از مهم‌ترین نهادهای اجتماعی مورد توجه ویژه است.
2ـ رشد و تعالی خانواده موجب رشد و تعالی اجتماع است.
3ـ تمام روابط در خانواده مورد توجه منابع اسلامی قرار دارد.
4ـ روابط در حیطه‌های حقوقی و اخلاقی مورد بررسی قرار می‌گیرد.
5 ـ 1 ـ روش تحقیق:
استفاده از روش كتابخانه‌ای غیر مراجعه به آثار مكتوب مثل كتب چاپی، نسخ خطی، نشریات، مقالات و... و همین طور استفاده از اطلاعات نرم‌افزاری، رایانه‌ای. روش نگارش پایان‌نامه اصولاً روش تحلیلی می‌باشد. به این صورت كه پس از چند ماه جمع‌آوری مطالب، اقدام به سامان دادن مطالب نموده و به تحلیل مطالب پرداخته می‌شود.
بخش دوم:
بررسی جایگاه خانواده در اعصار گذشته و ادیان
1 ـ 2 ـ خانواده در اعصار گذشته:
خانواده، اصیل‌ترین نهاد اجتماعی است كه از سوی ادیان الهی مورد اهتمام واقع شده و بخش قابل توجهی از آموزه‌ها و تعالیم دینی را به خود اختصاص داده است.
الف ـ خانواده در اقوام وحشی:
زندگی زن در امت‌ها و قبائل وحشی، از قبیل ساكنین افریقا و استرالیا و جزائر مسكونی در اقیانوسیه و امریكای قدیم و... نسبت به زندگی مردان نظیر زندگی حیوانات اهلی بود، آن نظری كه مردان نسبت به حیوانات اهلی داشتند، همان نظر را نسبت به زن داشتند و به زنان با همان دید نگریسته می‌شد. مردان زندگی زنان را پیرو زندگی خود می‌دانستند و معتقد بودند كه زنان برای خاطر مردان خلق شده‌اند؛ و به طور اجمالی هستی وجود زنان و زندگیشان تابع هستی و زندگی مردان است و عیناً مانند حیوانات هیچ استقلالی در زندگی و هیچ حقی ندارند و زن مادام كه شوهر نكرده تحت سرپرستی و ولایت پدر است و بعد از ازدواج نیز تحت ولایت شوهر است، آن هم ولایت بدون قید و شرط و بدون حد و مرز.
در این امت‌ها مرد می‌توانست زن خود را به هر كس كه بخواهد بفروشد، و یا ببخشد و یا او را مانند یك كالا قرض دهد تا از او كام بگیرند، بچه‌دار شوند، یا به خدمت بگیرند و مرد حق داشت او را تنبیه و مجازات كند، كتك بزند، زندان كند و حتی به قتل برساند. و یا او را گرسنه و تشنه رها كند، حالا وی بمیرد و یا زنده بماند، و نیز حق داشت او را مخصوصاً در مواقع قحطی و یا جشن‌ها مانند گوسفند چاق بكشند و گوشتش را بخورد و آنچه را كه از مال مربوط به زن بود، مال خودش می‌دانست، حق زن را هم، حق خودش می‌دانست. حق زن را هم، حق خودش می‌شمرد، مخصوصاً از جهت داد و ستد و سایر معاملاتی كه پیش می‌آمد خود را صاحب اختیار می‌دانست و بر زن لازم بود كه از مرد (پدرش باشد یا شوهرش) در آنچه امر و دستور می‌دادند كوركورانه اطاعت كند، چه بخواهد چه نخواهد و باز به عهده زن بود كه امور خانه و اولاد و تمام مایحتاج زندگی مرد را در خانه فراهم نماید، باز به عهده او بود كه بارهای سنگین به دوش بكشد. و این رفتار عجیب، در بین بعضی قبائل به حدی رسیده بود كه وقتی زن حامله بچه خود را به دنیا می‌آورد بلافاصله باید از جا بلند شده و در مقابل مرد در حالیكه هیچ كسالتی ندارد، خود را به بیماری زند و در رختخواب می‌خوابید و زن بدبختش به پرستاری از او بپردازد.[39]
ب ـ خانواده در روم قدیم:
«اساس و ساختمان در خانواده در روم قدیم تابع اصول مذهبی بوده، اهمیت خانواده و پدر و قدرت فوق‌العاده او نتیجه اهمیت و نفوذ مذهب بوده است، در روم قدیم مذهب داخلی و خصوصی بوده، با این توضیح كه هر خانواده‌ای خدایان به خصوصی داشته كه افراد خانواده دیگر نسبت به آن‌ها بی‌اطلاع و در نتیجه بی‌عقیده بودند. بنابراین مذهب رومیان دارای دو خصوصیت است: یكی تعدد خدایان، یكی محدود بودن آن به حدود خانواده، هر خانواده نیاكان خود را می‌پرستید. پدر خانواده تا زنده بود، انسان و به محض اینكه می‌مرد در ردیف خدایان و مورد پرستش بازماندگان قرار می‌گرفت. هر خانواده خدایان به خصوص خود را پرستش می‌كرد (اجاق خانوادگی) و اگر اتفاقاً برحسب اشتباه یا منظور خاصی، خدایان خانواده دیگری را عبادت می‌كرد، مشرك و كافر می‌شد.
پدر، رئیس و فرمانفرمای مطلق خانواده و در عین حال پیشوا و رئیس مذهبی بوده و نفوذ فوق‌العاده و قدرت بلامانع پدر از لحاظ ریاست مذهبی بوده است. از اینجا نتیجه می‌گیریم كه خانواده رومی براساس مذهب تشكیل یافته، افراد خانواده اعم از پسر و دختر و مادر طوری تحت اطاعت پدر قرار گرفته بودند كه تعیین كلیه مقررات حتی مرگ و زندگی آن‌ها در دست پدر بوده.
در حقوق روم قدیم زن در مقابل پدر خانواده (شوهر یا پدر شوهر خود) حكم دختر او را دارد، و بالنتیجه خواهر فرزندان خود محسوب می‌شود. باصطلاح فقهای رومی عروسی برای دختر تولد دیگر است. و از این جهت دختر شوی خود می‌شد و در صورتی كه پدر شوهر حیات داشت، دختر او و خواهر شوهر خود شمرده می‌شد. كلیه افراد خانواده خاصه زن و دختر، دارای هیچگونه شخصیت و اختیاری نبودند. پسران چون بعداً بر اثر آزادی خود یا فوت پدر مستقل و رئیس خانواده می‌شدند و در مدت تبعیت و تحت الكفاله بودن هم زیاد فشار نمی‌دیدند ولی به عكس دختران و زنان برای همیشه مانند شیئی مملوك و مورد معامله واقع می‌شدند.
زن و دختر در مقابل شوهر و پدر حق مالكیت، معاشرت، رفت و آمد و حتی حق حیات نداشتند. پدر هر وقت صلاح می‌دانست می‌توانست آن‌ها را بفروشد، قرض یا كرایه بدهد یا بكشد، بدیهی است وقتی عنوان انسان اجتماعی بر زن اطلاق نشود طبعاً از كلیه حقوق و امتیازاتی كه برای یك انسان است محروم خواهد ماند.[40]»
از مطالعه طریقه ازدواج در حقوق روم استفاده می‌شود كه زناشویی رسمی به یكی از طرق زیر است:[41]
1ـ انتقال زوجه از خانه پدر به خانواده شوهر: در این طریق زن از تحت نفوذ رئیس و بزرگ خانواده خود خارج و در تحت نفوذ خانواده شوهر داخل می‌گشت و این طرز از ازدواج توأم با یك سلسله از تشریفات و آداب خاصی است كه برای عملی شدن این انتقال باید عملی گردد باین ترتیب دختر و پدر شوهر یا خود شوهر در محضر قاضی حاضر شده ادعیه و اوراد معینی خوانده می‌شود سپس دختر در همان مجلس تغییر مذهب داده تابع رئیس خانواده جدید بوده، خدایان آن خانواده را پرستش می‌كند.
2ـ انتقال حقوق و اختیارات: در این طریقه از ازدواج معامله خاصی صورت گرفته، پدر دختر و شوهر و یا پدر شوهر دختر را مورد معامله قرار می‌دهند و طی تشریفات كلیه حقوق و اختیارات خود را كه نسبت به دختر خود داشت به شوهر یا پدر شوهر انتقال می‌داد و در اكثر اوقات پول زیادی در مقابل این انتقال می‌گرفت.
3ـ بالاتر از این دو مورد، اگر مرد می‌توانست زنی را به هر عنوان به خانه خود برده با او همبستر شود و او را لااقل تا یكسال در خانه‌ی خود نگاه دارد همسر او محسوب می‌شد و اگر زن مذكور می‌توانست سه شب متوالی از هم‌بستری سر بپیچد دیگر همسر آن مرد نبود!
ج ـ خانواده در یونان قدیم:
«تمدن معروف یونان، این خمیرمایه هوش بشری، بر روی خرابه‌های وحشی‌گری اقوام جاهل یونان قدیم بنا گردیده است. مذهب در یونان، مانند روم قدیم، داخلی و خصوصی بوده، و عیناً مانند روم هر خانواده روح نیاكان خود را نیایش می‌كردند.
خانواده، ایجاد و بقای آن، تابع مذهب و سلطه‌ی پدر خانواده نیز ناشی از عنوان ریاست مذهبی بوده است. مبنای پیدایش خانواده به هیچ وجه به نسبت علقه و عاطفه متكی نبوده، بلكه پرستش اجداد و نیاكان واحد، هر خانواده‌ای را ایجاد و از خانواده‌های دیگر ممتاز می‌كرد. ازدواج امر مذهبی و مقدسی بود، تشریفات ازدواج فقط با حضور خدایان خانگی انجام می‌گرفت و به خدایان عمومی مثل ژوپیتر و غیره مربوط نبود.
لزوم بقایای خانواده و بالملازمه وجوب ازدواج و منع تجرد، برای این بوده كه اخلاف برای اسلاف خود به آتشگاه خانوادگی طعام و شراب بفرستد تا اجدادشان خدا بمانند، و گرنه از آن مقام تنزل كرده در ردیف اشقیا قرار می‌گرفتند.
در یونان قدیم نیز در اثر تحولات اجتماعی به جای اختلاف، ازدواج مشروع توأم با تشریفات خاصی بود:
1ـ تشریفاتی كه بایستی جلو آتشگاه خانواده پدری، انجام می‌گرفت كه در طی آن پدر حقوق راجع به دختر خود را در مقابل پول نقد یا هدیه‌ای كه از داماد گرفته بود به وی انتقال می‌داد.
2ـ تشریفاتی كه در فاصله بین خانه عروس و داماد در معبر عام، انجام می‌گرفت. عروس لباس سفیدی بر تن داشت و بر ارابه‌ای می‌نشست؛ كاهنان خاصی جلو عروس، مشعل را حركت می‌دادند و سرود می‌خواندند در مدخل خانه داماد، عروس چنین تظاهر می‌كرد كه به داخل شدن در خانه داماد رغبت ندارد بایستی داماد نیز چنین وانمود كند كه به زور او را وارد خانه خود ساخته است. در این هنگام دختر بایستی فریاد كرده از همراهان استمداد نماید و همراهان عروس نیز ظاهراً از او دفاع می‌كردند و بالاخره داماد موفق می‌شد و قسمتی از تشریفات نیز در خانه داماد با حضور زوجین و سایر افراد خانواده در جلو آتشگاه خانوادگی، انجام می‌گرفت، در این موقع قربانی می‌كردند و دعاهای مخصوصی خوانده می‌شد و در بعضی از جوامع و طوائف به این نیز اكتفا نمی‌كردند و این مراسم به صورت وحشیانه و هولناكی انجام می‌گرفت.[42]
5 ـ خانواده در ایران باستان:
«در میان پیروان اوستا بنای مملكت بر خانواده بود كه مركز آن «مان» یعنی خانه بود. از چند خانواده خویشاوند یك عشیره تشكیل می‌شد كه در یك دیه مجتمع بودند و نام سرسلسله خانواده‌ها بر آن عشیره اطلاق می‌شد. زن كه شوهر می‌كرد در خانواده شوهر و بالطبع در عشیره او به فرزندی قبول می‌شد.
اساس تمدن آریائیان متكی به خانواده بود و خانواده متكی بوده است به قدرت پدر و همین اساس تا قرن‌ها در تمدن چادرنشینی ایران باقی بوده است و هنوز هم آثاری از آن به چشم می‌خورد، زن هم كه در نخست صاحب همه گونه اختیار بود پس از آنكه دست نشانده مرد شد، باز هم بانوی خانواده به شمار رفت و مورد احترام قرار گرفت و همیشه مقام زن در تمدن ایران بالاتر از مقام زن در تمدن‌های دیگر بوده است. به همین جهت بردگی و خرید و فروش زن و دختر را در میان طوایف ایرانی مجاز نمی‌دانستند و زرخریدان تنها از اقوام بیگانه بودند و تا این اواخر نیز كه زرخریدی در ایران معمول بود خرید و فروش تركمن‌ها و تركان را مجاز می‌دانستند، ولی خرید و فروش كنیز و غلام در طوایف دیگری كه آرایائی بودند ممنوع بود و حتی در زمانی كه جنگ‌ها را سربازان مزدور می‌كردند همیشه ترجیح می‌دادند كه این سربازان نیز از بیگانگان باشند.
در خانواده همیشه فرزند چه پسر چه دختر می‌بایست فرمانبردار و مطیع پدر باشد و بدین گونه رئیس خانواده كه پدر باشد هم قاضی بود و هم فرمانفرما و هم مجری آداب دینی و در آغاز كه هنوز طبقه روحانی تشكیل نشده بود و طائف روحانیون هم در دست پدر بود. یكی از مهم‌ترین وظایف پدر این بود كه پاسدار خانواده باشد و نگذارد كه آتش خانواده خاموش و یا منقرض بشود. كانون خانواده در جای معینی بود و جنبه تقدس داشت و همه به آن احترام می‌گذاشتند و حتی به آن قسم می‌خوردند چنانكه هنوز هم معمول است كه افراد به اجاق روشن یا به نور چراغ سوگند می‌خورند. ترك كردن كانون خانواده و بی‌احترامی به آن منتهای سرشكستگی بود.
امر ابدال یعنی ازدواج به عوض دیگری معرف خوبیست از نهایت اهمیتی كه ایرانیان به بقای جاودانی یك خانواده می‌دادند. اصرار خاص ایرانیان بر خلوص نژاد، ازدواج میان نزدیكان را مثل برادر یا خواهر، پدر با دختر، و پسر با مادر برایشان واجب كرده است. از این قبیل قرابت دوجنبه‌ای در میان هخامنشیان نیز متداول بوده است. در اوستا بارها سفارش شده و در ادبیات مذهبی پهلوی نیز اغلب ذكر شده است كه ازدواج با نزدیكان گناهان بزرگ را نابود كند و این اعلی درجه تمجید است.[43]
ه ـ خانواده در عرب جاهلیت:
عرب برای زن نه استقلالی در زندگی قائل بود و نه حرمت و شرافتی، ارث نمی‌بردند، تعدد زوجات بدون حدی معین، جائز بود، در مسأله طلاق برای زن اختیاری قائل نبود، دختران را زنده به گور می‌كرد، رفتاری كه عرب با زنان داشت، تركیبی بود از رفتار اقوام متمدن و رفتار اقوام متوحش، ندادن استقلال به زنان در حقوق و شركت ندادن آنان در امور اجتماعی از قبیل حكومت و جنگ و مسأله ازدواج و اختیار دادن امر ازدواج به زنان اشراف را از ایران و روم گرفته بودند و كشتن آنان و زنده به گور كردن و شكنجه دادن را از اقوام بربر و وحشی اقتباس كرده بودند، پس محرومیت زنان عرب از مزایای زندگی مستند به تقدیس و پرستش رئیس خانه نبود بلكه از باب غلبه قوی و استخدام ضعیف بود.[44]
مردم دختران را از ترس اینكه مبادا در جنگ‌ها به دست دشمنان بیفتد و برای دشمن فرزند بیاورند، بعد از تولد زنده به گور می‌كردند و بعضی از ترس تنگدستی دختران خود را می‌كشتند. و همچنین چون زن‌ها در جنگ‌ها شركت نداشتند، از ارث محروم بودند، آن‌ها را جزء اموال مرده به ارث می‌بردند و برای به دست آوردن پول، آن‌ها را به فحشا وا می‌داشتند، قبیله بنی تمیم اولین قبیله‌ای بود كه دختركشی را آغاز كرد.[45]
در میان عرب اگر شوهر زنی می‌مرد، وی می‌بایست سر قبر شوهر خیمه زده یا پسر بزرگ، صاحب اختیار زن می‌شد و اگر می‌توانست او را بفروشد یا مزدور نماید و یا در مقابل پولی كه به نام مهر قرار می‌گیرد شوهر دهد، یا برای همیشه او را از شوهر كردن ممنوع سازد. به طور كلی به موجب نفرت و انزجاری كه در عصر جاهلیت نسبت به زنان و دختران داشتند حق و حقوقی برای آنان قائل نبودند و حتی آنان را به طریقی از بین می‌بردند.[46] فرزندانی كه در دوران جاهلیت به دنیا می‌آمدند، از هر نوع حق انسانی محروم بودند، به گونه‌ای كه گاه به دست پدران خود در پیشگاه بت‌ها قربانی می‌شدند و همچنین گاهی از ترس فقر به دست پدرانشان به قتل می‌رسیدند.[47]
2 ـ 2 ـ خانواده در ادیان:
الف ـ خانواده در زرتشت[48]:
اجتماعی بودن و نیاز به همكاری با همنوعان از ویژگی انسان است و «واحد اجتماعی» عبارت است از عده‌ای از زن و مرد، كوچك و بزرگ كه بر مبنای خویشاوندی و هم‌خونی با یكدیگر گرد آمده، بنابر موقعیت اقتصادی، اجتماعی، فنی و نسبی، خانواده، طایفه، تیره و یا قبیله نامیده میشوند.
كوچك‌ترین و ساده‌ترین واحد اجتماعی، خانواده‌ی هسته‌ای (یا زن و شوهری) است كه مركب از زن و شوهر و فرزندان نابالغ آن‌هاست. یعنی هر یك از فرزندان خانواده كه به سن بلوغ قانونی برسند، كانوان خانوادگی پدر و مادر را ترك كرده و برای خود خانواده تشكیل می‌دهند، جامعه‌های كشورهای اروپایی و صنعتی، از این دسته‌اند.
در آیین زرتشتی نیز نهاد خانواده «هسته‌ی بنیانی» زندگی اجتماعی است. در اوستا و منابع كهن دینی و زرتشتی، ضابطه‌ها و رسم و آیین‌های نهاد خانواده ـ البته نه در بخشی مجزا ـ به مناسبت، رهنمود داده شده است، كه موضوع این نوشتار است:
در مورد ازدواج كه پایه اصلی نهاد خانواده است، از جمله در وندیداد تأكید شده: «هر فرد زرتشتی موظف است كه چون به سن بلوغ (پانزده سالگی) رسید برای خود همسر گزیند.» (وندیداد، فرگرد 3)
«به درستی به تو بگویم، ای اِسپنتمان زرتشت، من (اهورامزدا) برتری دهم، مرد زن برگزیده را به آن كسی كه زن نگرفته برتری دهم، مرد خانمان‌دار را به آن كسی كه بی‌خانمان است. برتری دهم كسی را كه فرزند دارد به آن كسی كه بی‌فرزند است...» (وندیداد، فرگرد چهارم، فقره 47)
مراسم توافق و ازدواج زن و شوهر را در آیین زرتشتی، «گواه گیران» گویند، و در این ازدواج، مهریه (صداق) جایی ندارد و اگر قرارداد و سندی در مراسم گواه‌گیران نوشته شود، اعتبار عاطفی و اجتماعی دارد. در آیین زرتشتی ـ مانند آیین مسیحی ـ طلاق جایی ندارد و جدا شدن زن و شوهر (یا «رهایی») از یكدیگر در اثر خیانت اخلاقی و اجتماعی یكی از آن‌ها، به وسیله‌ی دادگاه تعیین می‌شود.
در زبان اوستایی، به شوهر نمانو پائیتی (nmanu Paiti) و به زن نُمانو پاتنی (nmanu Patni) گفته می‌شود. و در این اصطلاح اوستایی «نمانو» به معنای خانه و خانمان است و «پائیتی» به معنای مذكر و «پاتنی» به معنای مؤنث و رئیس خانه است.
زنان در آیین زرتشتی در تمام مراحل زندگی، وكالت، تیراندازی و همه فن‌ها مشاركت داشتند. حتی در نگهبانی آتش مقدس، البته وقتی كه «دشتان» (عادت ماهانه) آن‌ها رفع می‌شد.» (از ماتیكان هزاردستان)
فرزند داشتن ـ به ویژه پسر ـ اصل بقای خانواده بود. به این سبب كه اگر زن نازا بود به تشخیص پزشك و با موافقت زن اول مرد، می‌توانست زن بگیرد (البته این ازدواج «چند همسری» نیست) اگر مردی بالغ، بی‌فرزند پسر از این جهان بگذرد، روانش از «پل چینود» (پل صراط) نتواند عبور كرد تا هنگامی كه برای او فرزندخوانده تعیین نكنند و سرپرستی بازماندگان و دارایی‌اش را به او نسپارند، روان او آزاد نمی‌شود.
در چند مورد، در اوستا، آیه‌هایی است كه در آن‌ها نمازگزار از درگاه یزدان و فرشتگان خواستار پسر است كه بتواند خود و خانواده و شهر و كشور را از دشمنان حفظ كند. در پیوند خویشاوندی، اهمیت دادن به فرزند پسر، از ویژگی‌های جامعه كهن بود (كه هنوز اعتبار خود را در جامعه‌های سنتی از دست نداده است). در آیین زرتشتی كسانی كه پسر نداشتند، یا دارای فرزند نبودند، بنابر سنت جامعه، این نگرانی را، با قبول «فرزندخوانده»ای از خویشاوندان نزدیك، رفع می‌كردند. به این معنا كه از پنج نوع زنی كه در ازدواج‌ها تقسیم‌بندی می‌كردند[49]، دو نوع آن (ایوك زن و سترزن) در جهت افزودن پسر به گستره‌ی خانواده بود.
سترزن، اگر پسر جوانی پیش از ازدواج می‌مرد، پدر و مادرش پسری از خویشاوندان را، راضی می‌كردند، كه به عنوان فرزند آن‌ها ازدواج كند، و پسر اول این ازدواج را به نام پسر در گذشته ایشان نام‌گذاری كند تا وارث آن‌ها گردد.
ایوك زن، در لغت به معنای یگانه دختر خانواده است كه پس از ازدواج بایستی نخستین فرزند پسر را به نام و خواست پدر نام‌گذاری كند و پدر حقیقی كودك نیز، بنابر آیین جامعه این امر را می‌پذیرفت.
خانواده به روایت ارداویراف‌نامه: كتاب اردیراف‌نامه (كه به روایتی در زمان اردشیر بابكان نوشته شده است) و دارای 101 فرگرد است، 16 فرگرد آن درباره‌ی رفتار خانواده‌ها، رفتار زن و شوهر با یكدیگر، رفتار با پدر و مادر، رفتار با فرزندان و هشدار و یادآوری كیفر سنگین برای كسانی كه از این رهنمودها تخطی نمایند، می‌باشد.
استوره‌ی ارداویراف‌نامه به این شرح است كه: «... پس از آن كه اسكندر رومی، بدبخت بی‌دین و بدكردار به ایران آمد، و دستوران و داوران و دانایان را بكشت، تباهی، آشوب، بدگمانی و بیدادگری در مردمان ایران شهر پدید آمد. پس مغان و دستوران انجمن آراستند و اردیراف را به قرعه تعیین كردند كه به راهنمایی دو فرشته (سروش فرشته‌ی رسیدگی به حساب روز واپسین و آذر فرشته‌ی تقرب به اور مفرد) به مدت هفتاد روز از بهشت و دوزخ و بزرخ (همیستكان) و پل چینواد (پلی كه روان گذشتگان باید از آن بگذرد) دیدن كرد. و پاداش كارهای نیك و كیفر بدی را با دقت به خاطر سپرد. هفتمین روز با پیامی از اورمزد برای جهانیان به زمین بازگشت و...»[50]
اردایراف خواننده یا شنونده را با خود به بهشت و دوزخ می‌برد و جایگاه روان‌های نیكان و بدان را نشان می‌دهد. خانواده به عنوان هسته‌ی بنیادین جامعه مورد توجه ارداویراف نامه است: رعایت احترام پدر و مادر، تیمار و پرورش فرزندان، سازگاری و احترام با همسر، پاكدامنی و عفت كه آرامش و بقای خانواده را تضمین می‌كند. حرمت و حراست اعضای خانواده، ازدواج با خویشاوندان و... گوشزد شده است. كه به برخی فرگردها اشاره می‌شود:
ـ برای كسانی كه پدر و مادر را رنج داده‌اند و به گیتی از آن پوزش و بخشش نخواستند. پادافره (كیفر) سخت است. (فرگرد 65)
ـ كیفر سنگین برای مادرانی كه كودك خود را گرسنه نگه داشته و در برابر دریافت پول كودك دیگری را شمع دادند. (فرگرد 4، 59 و 87)
ـ كیفر سنگین برای كسی كه سقط جنین كرده است (و كودك خویش مردار و تباه كرد و بیفكند) (فرگرد 45) و...
ب ـ خانواده در میان مسیحیان و یهودیان:
علاقه و آمیزش جنسی در میان مسیحیان پلید شمرده شده و این به خاطر تفسیری بوده كه از بدو تشكیل كلیسا از طرف كلیسا برای مجرد زیستن حضرت عیسی مسیح، صورت گرفت، گفته شد علت اینكه مسیح تا آخر مجرد زیست پلیدی ذاتی این عمل است. به همین جهت روحانیون و مقدسین مسیحی شرط وصول به مقامات روحانی را آلوده نشدن به زن در تمام عمر دانستند و پاپ از میان این چنین افرادی انتخاب می‌شود.
به عقیده ارباب كلیسا، تقوا ایجاب می‌كند كه انسان از ازدواج خودداری كند. راسل می‌گوید: «در رسالات قدیسین به دو یا سه توصیف زیبا از ازدواج برمی‌خوریم، ولی در سایر موارد، پدران كلیسا از ازدواج به زشت‌ترین صورت یاد كرده‌اند. هدف ریاضت این بوده كه مردان را متقی سازد. بنابراین، ازدواج كه عمل پستی شمرده می‌شد بایستی منهدم شود.
كلیسا ازدواج را به نیت تولید نسل جائز می‌شمارد. اما این ضرورت، پلیدی ذاتی این كار را از نظر كلیسا از میان نمی‌برد، علت دیگر جواز ازدواج، دفع افسد به فاسد است یعنی با این وسیله از آمیزش‌های بی قید و بند مردان و زنان جلوگیری می‌شود.
دین مسیح و بالاخص سنت پل نظریه جدیدی در ازدواج عرضه داشتند. در نظریات آن‌ها ازدواج نه به خاطر تولید مثل بلكه به منظور جلوگیری از گناهانی نظیر زنا و فسق و فجور بود. سنت پل حتی برای یك بار هم پیشنهاد نكرده كه ازدواج دارای جنبه‌های مثبتی نیز می‌باشد و نیز بازگو نكرده كه محبت و عشقی كه بین زن و شوهر وجود دارد، ممكن است امر دلپذیری باشد و حتی او كمترین توجهی را نسبت به خانواده مبذول نداشته است. نظر دین مسیح آن است كه هر گونه مقاربت جنسی (حتی در قلمرو زناشویی) ناپسند و غیر اخلاقی می‌باشد.
نظریات سنت پل به وسیله كلیسای دوران اولیه مسیحیت تأیید و تأكید می‌شود و كلیساها عقاید وی را بزرگ جلوه می‌دادند تا حدی كه تجرد امری مقدس می‌نمود و مردان عزلت می‌گزیدند تا با شیطان مبارزه كنند ولی در همان زمان افكار آنان از تصورات شهوترانی آكنده می‌شد.
كلیسای كاتولیك، به هر حال تا آن حد كه سنت پل و زاهدان شهر تب، به طور غیر بیولوژیكی درباره زناشویی و روابط دو جنس مخالف می‌اندیشند فكر نمی‌كند. از افكار سنت پل استنباط می‌شود كه وی صرفاً به زناشویی بدیده منع قانونی از امور شهوانی می‌نگرد و كسی نمی‌تواند از سخنان وی حتی اشاره‌ای درباره كنترل موالید و ادامه نسل دریابد بلكه برعكس از گفتار وی می‌توان دریافت كه وی پرهیز كردن از مقاربت با زن را در دوره‌های حاملگی و زایمان خطرناك می‌دانسته است و مخالف این پرهیز بوده است. در حالی كه كلیسای كاتولیك در این مورد نظر دیگری دارد. زناشویی در دكترین ارتدكس مسیحیت دارای دو هدف است. یكی از آن هدف‌ها همان است كه سنت پل تعیین كرده است و هدف دیگر تولید كودك است، در نتیجه همین هدف‌ها اخلاق جنسی در مذهب ارتدكس حتی مشكل‌تر از آن مقرراتی بود كه سنت پل تعیین كرده بود. چه كلیسای ارتدكس، فقط روابط جنسی مرد و زن را در محدوده زناشویی قانونی می‌دانست، بر طبق عقاید كلیسای ارتدكس میل بر حلال‌زاده بودن فرزندان و اولاد و اعقاب تنها انگیزه‌ایست كه روابط جنسی را سر و سامان می‌بخشد.[51]
شریعت یهود اختیار طلاق را به مرد داده و اگر شخصی با دختر باكره زنا نماید باید زانی مقدار معینی پول نقره به پدر دختر بدهد و آن دختر را زوجیت اختیار نماید و دیگر حق ندارد تا مدت عمر او را طلاق گوید.[52]
در سفر جامعه تورات آمده: من و دلم بسیار گشتیم تا بدانم از سر حكمت و عقل جرثومه شر یعنی جهالت و حماقت و جنون چیست و كجاست؟ دیدم از مرگ بدتر و تلخ‌تر زن است كه خودش دام و قلبش طناب دار است و دست‌هایش قید و زنجیر است تا آنجا كه می‌گوید من در میان هزار نفر مرد یك انسان پیدا می‌كنم، اما میان هزار نفر زن یك انسان پیدا نمی‌كنم.[53]
در تلمود كه دومین كتاب یهودیان بعد از تورات است، دعایی وجود دارد كه جایگاه زن در خانواده و در نگاه آیین یهود را تبیین می‌كند: «انسان موظف است كه هر روز این سه دعای بركت را بخواند: متبارك است خدایی كه مرا یهودی خلق كرد، كه مرا زن نیافرید و كه مرا یك بی‌سواد و بی‌معرفت به وجود نیاورد.» در نگاه تلمود، نقش زن در خانواده و اجتماع بشری، در اشتغال به امور خانه‌داری منحصر است و تنها راه كمال زن، تشویق شوهر و فرزندان به فراگیری تورات است: «زنان به چه وسیله كسب شایستگی و امتیاز می‌كنند؟ به وسیله فرزندانشان به كنیسه برای فرا گرفتن تورات، با وسیله‌ی وادار كردن شوهرانشان به آموختن قوانین الهی در محضر دانشمندان.»[54]
ج ـ خانواده در اسلام
نگرش اسلام به خانواده برعكس مكاتب و دیدگاه‌های غیراسلامی، كه نگاهی تك بعدی است، بسیار عمیق و همه‌جانبه است و تمام ابعاد آن از آغاز تا انتها، در همه مراحل مورد توجه بوده و در هر مورد دستورات لازم ارائه گردیده است. نحله‌های غیر دینی، خانواده را از زاویه‌ی خاصی مورد توجه قرار می‌دهند، به ویژه دانش‌های علمی امروز دانشگاه‌ها براساس نیاز خود به تجزیه و تحلیل خانواده می‌پردازد و به دیگر ابعاد آن توجه چندانی ندارند. غافل از اینكه خانواده به عنوان یكی از بنیادی‌ترین نهادهای اجتماعی، در تمامی عرصه‌های زندگی بشر حضور دارد و باید به جوانب گوناگون آن پرداخت. به نظر می‌رسد این مسئله نقدی است بر همه دانش‌های علمی كه از آن‌ها نام برده شد.
اما اسلام نگاهی همه جانبه به نهاد خانواده دارد و آن را از زاویه‌های گوناگون مورد توجه قرار داده است. وقتی به متون اسلامی به خصوص آیات و روایات مراجعه می‌كنیم، در همه‌ی زمینه‌ها به دستوراتی برمی‌خورید كه از همه جهات به تحكیم نهاد خانواده پرداخته است. قرآن كریم و احادیث اسلامی در مسائل اخلاقی، اجتماعی، تربیتی، روان‌شناختی و اقتصادی خانواده فراوان سخن گفته‌اند. اگر این مضامین به صورت دقیق و تخصصی استخراج و با یافته‌های علوم جدید منطبق گردند، تحول عظیمی در دانش خانواده به وجود خواهد آمد. آن قدر كه اسلام به تحكیم بنیان خانواده اهمیت داده و در دستورات خود گام به گام آن را دنبال نموده است، مكتب‌های دیگر به استقرار خانواده بها نداده‌اند. اسلام پیش از همه، می‌خواهد یك فضای عاطفی و محبت‌آمیز در محیط خانواده پدید آید و روابط بین اعضای آن بیش از پیش پایدار گردد.[55] خانواده‌ای از نظر اسلام خوشبخت است كه دوستی، صداقت و وفاداری بر فضای آن حاكم باشد، زیرا با اختلاف، بدبینی، خودمحوری، شیرازه خانواده از هم می‌پاشد. خدای متعال ایجاد محبت و همدلی بین زن و شوهر را از نشانه‌های خود دانسته، می‌فرماید: «و من آیاته أن خلق لكم من انفسكم ازواجا لتسكنوا الیها و جعل بینكم مودة و رحمة[56] ـ
ترجمه: یكی از نشانه‌های خداوند این است كه برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید تا در كنارشان بیارامید و میان شما و همسرانتان موده و رحمه برقرار ساخت.»
براساس بینش اسلامی، پیوند میان زن و مرد فراتر از یك غریزه بوده، منشأ فطری و الهی دارد كه از سرشت آدمی ناشی می‌شود. دستگاه عظیم خلقت چنان زوجین را به هم علاقه‌مند ساخته است كه حاضرند برای رفاه حال دیگری، رنج و زحمت را به جان خود بخرند تا همسر در آسایش زندگی كند. آفریدگار بشر كاری كرده است كه خودخواهی و تكروی در محیط خانواده به خدمت و همكاری تبدیل شود.[57]
نگاهی به آموزش‌های اسلامی نشان می‌دهد كه مسأله «خانواده» با تمام مراحل و واقعیت‌های مربوط به آن، به صورت جدی و گسترده مورد توجه اسلام بوده است و اصولاً یكی از مسائلی كه در سرلوحه‌ی تعالیم دینی ما قرار دارد، همین مسأله است. برخلاف برخی نظریه‌ها كه تجرد را توصیه كرده و ازدواج را زشت شمرده‌اند، اسلام ازدواج را مقدس شمرده و از تجرد نهی می‌كند. پیامبر اكرم(ص) فرمود: «هیچ بنیانی در اسلام گذارده نشده كه نزد خدا محبوب‌تر در ازدواج باشد.» و در روایت دیگری از آن حضرت نقل شده كه: «ازدواج سنت من است و هر كه از سنت من روی بگرداند، از من نیست.»[58]
خانواده اجتماعی كوچكی است كه ابتدا با یك مرد و زن تشكیل می‌شود، دو نفری كه بناست در تكامل معنوی و رشد مادی یكدیگر مشاركت كنند و بالاتر از آن كه هر یك كمبود دیگری را در اوج محبت و مودت جبران نمایند و چنانچه چیزی آنان را تهدید كرد و آرمان‌های فكری و اعتقادیشان را به خطر انداخت، هر دو به دفاع برخیزند و جهت حیات و زندگی همیشگی خویش با آن مبارزه كنند و برای بقای خویش برنامه‌ریزی نمایند و نسل خود را دوام بخشند.
قرآن كریم این اصل اساسی را با واژگانی زیبا چنین بیان می‌كنا: «و من آیاته من خلق لكم من انفسكم ازوجاً لتسكنوا الیها و جعل بینكم موده و رحمه ان فی ذلك لایات لقوم یتفكرون ـ از نشانه‌های خداست كه آفرید برای شما همسرانی از جنس خودتان تا بدیشان آرام گیرید و میان شما دوستی و مهربانی نهاد. هر آینه در این كار برای مردمی كه بیندیشند نشانه‌ها و عبرت‌هاست.»
* كاركرد و جایگاه خانه در قرآن:
واژه «بیت» به معنای خانه، 71 بار با مشتقات آن در صیغه‌های «بیت» و جمع آن «بیوت» در قرآن كریم آمده است. این كلمات در 12 مورد به مصداق بیت الله، یعنی كعبه (خانه خدا)، 2 مورد برای بیت عتیق، 2 مورد بیت معمور و باقی به معنای «خانه»، همان محیط مخصوص زندگی خانواده آمده است.
با نظر به آیات الهی و پرداختن آیات متعددی در قرآن به كلمه بیت، چنین به دست می‌آید كه این مكان مسقف محدود كه محل اجتماع و زیست جمعی بشر و اولین محیط رشد و پرورش وی است، مورد عنایت حق بوده و برحسب كارایی و جایگاهش در حیات انسانی، از اهمیت بسزایی برخوردار است كه در اینجا به بعضی از این موارد اشاره می‌شود:
1 ـ محل تسكین:
اولین كاركرد خانه، تأمین آرامش جسم و تسكین جان اعضای آن است كه البته مرهون امنیت همه جانبه‌ی این محیط برای اعضاست. فضای محدود و امن خانه، حریمی (محل محرم) برای ابراز احساسات، بیان اسرار، ارضای غرایز و تأمین نیازهای جسمی روحی انسان است. این سكونت و امنیت را خداوند به خود نسبت می‌دهد و می‌فرماید: «والله جعل لكم من بیوتكم سكنا[59] ـ خداوند از خانه‌های شما محل سكونت و آرامش برایتان قرار داد.»
واژه «سكن» به معنای هر چیزی است كه انسان به وسیله آن تسكین یابد. انسان علاوه بر نیاز به سكونت در خانه، به محلی برای تسكین آلام روحی، رها شدن از برخی قیودات اجتماعی، استراحت به نحوه دلخواه، خلوت كردن و راز و نیاز با خدا و محرمان نیاز دارد. اگر خانه تأمین‌كننده این نیازها نباشد، مسكن نخواهد بود.
جهت دریافت فایل جایگاه خانواده در اسلام لطفا آن را خریداری نمایید
قیمت فایل فقط 5,900 تومان
برچسب ها : جایگاه خانواده در اسلام , دانلود جایگاه خانواده در اسلام , عیال , أسر , زوج , خانواده و حقوق , اخلاق , خانه